
Portmoneum to jedno z najoryginalniejszych miejsc w Litomyślu (Wschodnie Czechy, kraj pardubicki). I choć do miasta przyjeżdża się głównie dla jego zabytków wpisanych na listę UNESCO (zamek i kompleks zamkowy), to niepozorne Portmoneum (adres: ul. Terézy Novákovéj 75) zdecydowanie należy zobaczyć.
Nazwa Portmoneum pochodzi od nazwiska właściciela domu – Josefa Portmana, ale to nie on jest głównym bohaterem tego miejsca, ale Josef Vachal, bardzo ciekawy czeski artysta.
Dwa pomieszczenia w domu przy ul. Terézy Novákovéj w latach 1920 -1924 zostały bardzo oryginalnie ozdobione przez Josefa Vachala. Właściwie w całości – ściany, sufity, meble – pokryte malowidłami. Bardzo dziwnymi i oryginalnymi. Można tu znaleźć m.in. motywy chrześcijańskie ale także hinduistyczne czy buddyjskie. Widać zainteresowanie autora okultyzmem. Ekspresjonistyczne ostre kolory, mnogość motywów, w tym duchy, demony, diabły, duża powierzchnia obrazów – potrzeba dużo czasu, żeby pośród chaotycznych na pierwszy ogląd elementów odnaleźć sens całości, odczytać symbolikę.
Josef Vachal w ten oryginalny sposób udekorował dwa pomieszczenia, ale w Portmoneum znajdziemy również wystawę poświęconą innym dziełom artysty, pamiątki, zdjęcia, obrazy i książki. Poznamy historię tego miejsca i znajomości Vachala z Portmanem.
Kim był Josef Vachal?
To grafik, rzeźbiarz, malarz i ilustrator książek (1884-1969) Kiedy zaczynał tworzyć, w najlepsze rozwijała się secesja i ten nurt znajdziemy także pośród prac Vachala. Potem zafascynował się ekspresjonizmem. Kiedy weszłam do pomieszczeń Portmoneum , pomyślałam, że to co widzę ma coś wspólnego z malarstwem Teofila Ociepki, czołowego przedstawiciela śląskiej Grupy Janowskiej (okultysty). Istotnie, kiedy zaczęłam czytać o fascynacjach Vachala dowiedziałam się, że i jemu okultyzm był bliski. I jeszcze malarstwo naiwne. Najważniejsze prace Vachala pochodzą z okresu pomiędzy pierwszą a drugą wojną światową (Czesi nazywają te lata okresem pierwszej republiki). Po drugiej wojnie artysta żył w zapomnieniu. Odkryto go ponownie po roku 1989. W roku 1993 powstało muzeum mu poświęcone – Portmoneum.
Z wykształcenia był księgarzem ( 4 lata terminował w praskiej księgarni Waitzmanna, wtedy, na przełomie wieków, popularnej). Potem m.in. uczył się w malarskiej i graficznej szkole Aloisa Kalvody, także w Pradze. Był związany z artystyczną grupą Sursum. Pierwszą wojnę spędził jako żołnierz na froncie.
Jako artysta był ilustratorem książek, eksperymentował z kolorowym drzeworytem (te prace można obejrzeć w Portmoneum), ale jego twórczość przypomina się także w muzeum lalek teatralnych w Chrudimiu (miasto niedaleko Pardubic), więc lalkarstwem też się zajmował…
Kim był Josef Portman (1893 – 1968)?
To urzędnik, drukarz, bibliofil i kolekcjoner sztuki. Zafascynowany twórczością Vachala. Powierzył przyjacielowi wykonanie fresków w swoim domu przy ul. Terézy Novákovéj 75. Portman planował utworzenie muzeum Vachala (Vachaleum), ale po tym jak Vachal pozwolił sobie sportretować przyjaciela w książce „Krvavý román” (1924, sfilmowany w 1993 r. na domu nr 127 przy rynku w Litomyślu znajduje się kilkanaście sgraffiti ilustrujących dzieło), ich przyjaźń się zakończyła. Portman był tam przedstawiony w niezbyt pochlebny sposób.
W swojej drukarni drukował egzemplarze bibliofilskie.

Co po śmierci Portmana?
Kilka lat po śmierci Portmana, w 1975 r. w dom uderzył piorun, wybuchł pożar, a freski Vachala prawie całkowicie zostały zniszczone. W 1991 roku zaniedbaną nieruchomość kupił Ladislav Horacek, założyciel wydawnictwa Paseka, także wielki wielbiciel Josefa Vachala. Restauracja fresków Vachala była bardzo żmudna i skrupulatna.Zdejmowano je małymi fragmentami, zabezpieczano i uzupełniano zniszczone tynki, a następnie nakładano z powrotem. I tak, kawałek po kawałku, otworzono całość. W 1993 roku muzeum jako Portmoneum udostępniono zwiedzającym.
Po śmierci Ladislava Horáčka dom został kupiony w 2016 roku przez samorząd kraju Pardubice, obecnie administruje nim Muzeum Okręgowe w Litomyślu.
A czym oprócz Portmoneum zachwyci cię Litomyśl?
Rynek w Litomyślu Renesansowy pałac Kościół pijarów Sypialnia w domu, w którym urodził się Bedrzich Smetana (Destinační společnost Českomoravské pomezí) Rzeźby autorstwa Olbrama Zoubka.(Destinační společnost Českomoravské pomezí”)
1. Renesansowy pałac Pernstejnów (na liście światowego dziedzictwa UNESCO)
2. Muzeum Bedrzicha Smetany (czołowy czeski kompozytor, autor m.in. „Sprzedanej narzeczonej” urodził się w Litomyślu)
3. Stała wystawa kilkudziesięciu rzeźb Olbrama Zoubka (1926 –2017), wybitnego czeskiego rzeźbiarza, autora m.in. pomnika ofiar komunizmu w Pradze
4. Odrestaurowany barokowy kościół Odnalezienia Krzyża Świętego, dawne klasztorne ogrody i inne zabudowania zakonu pijarów (w jednym z nich mieści się muzeum regionalne)
5. Rynek z podcieniowymi kamieniczkami